مقدمه
((نماز)) حقیقتى است مرکب ، و صورتى است که شرع از امور متفاوت نگارش و تصویر کرده و ما را به اکتساب آمر نموده و روح آن : نیت و قصد قربت و حضور قلب و اخلاص است . اعمال ارکانى آن : تکبیرة الاحرام و رکوع و سجود و قیام به منزله اعضاء رئیسه است ، که به ترک آنها نماز اساسا از میان مى رود و تحقق و صحت آن بدون آنها، ممکن نیست . سایر اعمال واجب آن : از فاتحه و سوره و ذکر رکوع و دو سجده و طماءنینه در آنها و تشهد و سلام دادن و غیر اینها از اعمال واجب است که نماز به ترک آنها از روى عمد نه سهو باطل مى شود. و اعمال مستحب : از قنوت و دعاى افتتاح و تکبیرات بیشتر، علاوه بر تکبیرة الاحرام ، و غیر اینها. آداب مستحب در تمام ارکان نماز وجود دارد، و ترک آنها از روى عمد یا سهو باطل نمى شود، لیکن از حسن و کمال فزونى اجر و ثواب بیرون مى رود، و رعایت آنها در ایجاد حالت خاص بندگى مؤ ثر است ، و آنها عبارتند از: افعال مستحبى و اذکار مستحبى . پس با رعایت آداب مستحبات ، از مکروهات نماز هم بپرهیزیم ؛ زیرا با انجام مکروهات ، باعث مى شود نمازگزار در حال نماز از یاد خدا باز بماند، از خضوع و خشوع او بکاهد و ثواب نماز او کم شود. امام خمینى (ره ) در این زمینه مى فرماید: ((کارهایى که ثواب نماز را کم مى کند بجا نیاورد و نیز کارهایى که ثواب نماز را زیاد مى کند بجا آورد.)) یکى از مستحبات مؤ کد، تعقیبات نماز است که در بر آورده شدن خواسته ما تاءثیرى بسزا دارد و منافع دنیوى و اخروى آن بى نهایت است . لازم نیست تعقیب به زبان عربى و از کارى مخصوص باشد، بلکه به هر زمانى انجام یابد نیکو و مطلوب است ؛ اگر چه به طورى که از معصوم رسیده ، عمل شود بهتر و ثوابش بیشتر خواهد بود. بعد از فراغ از نماز، ولو این که نماز مستحبى باشد، تعقیب مستحب است و این استحباب در نماز واجب ، خصوصا نماز صبح مؤ کدتر است . مقصود از تعقیب آن است که مشغول دعا و ذکر خواندن قرآن و مانند اینها شود و در تعقیب نماز شرط است که متصل به فراغ از نماز باشد. ما در اینجا مستحبات نماز از جمله بعضى از تعقیبات ماءثوره را، که با فضیلت خاصى با سندهاى معتبر نقل شده ، مى آوریم . ان شاء الله که مؤ منین با خواندن و مداومت بر آنها به درک حضور خداوند متعال راه یابند؛ زیرا جزاى ذاکر (یاد کننده خدا) همنشینى با حضرت حق است که خود فرمود: انا جلیس من ذکرنى : من همنشین کسى هستم که مرا یاد کند. اهمیت نماز از دیدگاه امام خمینى (ره ) نماز مهم ترین اعمال دینى است که اگر قبول درگاه خداوند عالم شود، عبادت هاى دیگر هم قبول مى شود، و اگر پذیرفته نشود اعمال دیگر هم قبول نمى شود. و همان طور که اگر انسان شبانه روزى پنج نوبت در نهر آبى شستشو کند، چرک در بدنش نمى ماند، نمازهاى پنجگانه هم انسان را از گناهان پاک مى کند. و سزاوار است که انسان نماز را در اول وقت بخواند، و کسى که نماز را پست و سبک شمارد، مانند کسى است که نماز نمى خواند. پیغمبر اکرم (صلى الله علیه آله و سلم ) فرمود: ((کسى که به نماز اهمیت ندهد و آن را سبک شمارد، سزاوار عذاب آخرت است .)) روزى حضرت در مسجد تشریف داشتند، مردى وارد و مشغول نماز شد و رکوع و سجودش را کاملا بجا نیاورد؛ حضرت فرمودند: ((اگر این مرد در حالى که نمازش این طور است از دنیا برود، به دین من از دنیا نرفته است )). پس انسان باید مواظب باشد که به عجله و شتابزدگى نماز نخواند و در حال نماز به یاد خدا و با خضوع و خشوع و وقار باشد، و متوجه باشد که با چه کسى سخن مى گوید، و خود را در مقابل عظمت و بزرگى خداوند عالم بسیار پست و ناچیز بیند، و اگر انسان در موقع نماز کاملا به این مطلب توجه کند از خود بى خبر مى شود، چنان که در حال نماز تیر را از پاى مبارک امیرالمؤ منین (علیه السلام ) بیرون کشیدند و آن حضرت متوجه نشدند. و نیز باید نمازگزار توبه و استغفار نماید و گناهانى که مانع قبول شدن نماز است ، مانند: حسد، کبر، غیبت ، خوردن حرام ، آشامیدن مسکرات و ندادن خمس و زکات ، بلکه هر معصیتى را ترک کند. و همچنین سزاوار است کارهایى که ثواب نماز را کم مى کند بجا نیاورد، مثلا در حال خواب آلودگى و خوددارى از بول به نماز نایستد و در موقع نماز به آسمان نگاه نکند. و نیز کارهایى که ثواب نماز را زیاد مى کند بجا آورد، مثلا انگشترى عقیق به دست کند و لباس پاکیزه بپوشد و شانه و مسواک کند و خود را خوشبو نماید(1). مستحبات نماز مستحبات نماز آن چیزهایى هستند که انجام دادن آنها باعث ((ثواب )) مى شود، ولى ترکشان اشکالى ندارد و ضررى هم به نماز نمى زند، و آنها عبارتند از: 1 - افعال مستحبى . 2 - اذکار مستحبى . افعال و اذکار مستحبى نماز بسیارند که در این دو بخش به بعضى از آنها اشاره مى کنیم . بخش اول : افعال مستحبى `1 - آداب وضو قال رسول الله (صلى الله علیه آله و سلم ): الوضوء مفتاح الصلاة : وضو کلید و وسیله افتتاح نماز است . (نهج الفصاحه ، حدیث 1588) وضو و نماز همچون ترمزى است که در پنج نوبت روز، بدن و روح را از گرایش به آلودگى و بدى باز مى دارد و به پاکى و راستى و درستى مى کشاند. شایسته است که نمازگزار هنگام وضو ساختن آداب آن را کاملا رعایت کند، تا مقدمات و نورانیت لازم را براى حضور به محضر رب الارباب تحصیل نماید. 1 - نخستین آداب وضو آن است که ((رو به قبله )) بایستد و در حال توجه به مرکز عبادت و توحید باشد تا از فواید آن محروم نماند. چنانچه در روایت است که : ((هر کس وضو را رو به قبله بسازد ثواب دو رکعت نماز در نامه عمل او نوشته مى شود.))(2). در حدیث است که امام مجتبى (علیه السلام ) به هنگام وضو مفصلهایش مى لرزید و رنگ صورت مبارکش زرد مى شد. علت این حالت را از آن حضرت پرسیدند، فرمود: ((بر هر کس که در مقابل پروردگار مى ایستد سزاوار است که رنگش زرد شود و اعضایش بلرزد(3).)) 2 - یکى دیگر از مستحبات وضو ((مسواک زدن )) به هنگام هر وضو مى باشد. هرگاه اراده کنى وضو ساختن را، باید ابتدا به مسواک کردن بپردازى و مسواک را بر عرض دندانها بمالى ، نه بر طول آن . مسواک کردن به انگشت ابهام و مسبحه در وقت وضو، مثل مسواک کردن به مسواک است ؛ یعنى هر دو انگشت را بر دندان مالیدن در وقت وضو ساختن مجزى از مسواک است و قائم مقام آن است (4). رسول خدا (صلى الله علیه و آله و سلم ) به حضرت على (علیه السلام ) فرمود: ((اى على ! بر تو باد مسواک زدن به هنگام هر وضو(5 ).)) نیز حضرت فرمود: ((اگر بر امتم دشوار نبود، هر آینه مسواک را واجب مى کردم در هر وضو(6).)) همچنین فرمود: ((دو رکعت نماز در حالى که انسان مسواک زده باشد، از هفتاد رکعت نماز در حالى که مسواک نزده باشد، برتر است (7).)) 3 - هنگام وضو ((مضمضه )) کند، و این عمل یعنى آب در دهان کردن و گردانیدن ، و بهتر این است که آب را بیرون ریزد. 4 - هنگام وضو ((استنشاق )) نماید، و این عمل ، آب را در بینى کردن و بالا کشیدن آن است . مستحب است که سه بار مضمضه و استنشاق کند، اگر چه به یک مشت آب باشد(8). 5 - یکى دیگر از مستحبات وضو این است که مرد در شستن اول در وقت شروع به شستن دستها آب را بر پشت آرنج بریزد، و در شستن دوم در وقت شروع آب را بر پیش آرنج بریزد، بر عکس زن ، که او در شستن اول ابتدا به ریختن آب به پیش آرنج مى کند و در شستن دوم ابتدا به پشت آرنج مى کند(9). 6 - مستحب است بعد از وضو گرفتن ، اعضاء وضو را خشک نکند. امام صادق (علیه السلام ) فرمود: ((هر کسى که وضو بگیرد و خود را با حوله خشک نماید، یک حسنه براى او نوشته مى شود. اما کسى که وضو بگیرد و خشک نکند، بلکه صبر کند تا اعضاى وضو به خودى خود خشک شود، سى حسنه براى او نوشته مى شود(10).)) 7 - هنگام وضو، میان انگشتان را باز کند تا کاملا شسته شود. رسول خدا (صلى الله علیه و آله و سلم ) فرمود: ((هنگام وضو میان انگشتان خود فاصله دهید تا خدا به وسیله آتش میان آنها را فاصله ندهد(11 ).)) 8 - مقدار مصرف آب : رسول خدا (صلى الله علیه و آله و سلم ) فرمود: ((براى وضو ده سیر آب ، و براى غسل سه کیلو آب کافى است ، ولى افرادى در آینده مى آیند که این مقدار را کم مى شمارند و آب زیادى را مصرف خواهند کرد، آنها بر خلاف راه من مى روند(12).)) 9- از دیگر مستحبات وضو، خواندن دعاهایى است که در هر یک از افعال واجب وضو (شستن صورت و دستها و مسح سر و پاها) و افعال مستحبه وضو (مثل مضمضه و استنشاق ) وارد شده . این دعاها در بخش دوم کتاب (اذکار مستحبى ) آمده است . 2 - لباس نمازگزار قال الصادق (علیه السلام ): خیر لباسک ما لا یشغلک عن الله عز و جل بل یقربک من شکره و ذکره و طاعته : نیکوترین لباس آن است که تو را از یاد خدا غافل نکند و مشغول به غیر ننماید، بلکه به شکر و ذکر و طاعتش نزدیک کند. (مصباح الشریعه ، الباب السابع ، فى اللباس ) 1 - مستحب است در حال نماز انسان با لباس سنگین و موقر باشد(13). 2 - لباس از پنبه یا کتان باشد. 3- لباس سفید و بهترین لباسهاى خود را بپوشد(14). 4 - پوشیدن عبا، و دست کردن انگشترى عقیق . 5 - عمامه با تحت الحنک (15). پیغمبر اکرم (صلى الله علیه آله و سلم ) فرمود: ((دو رکعت نماز با عمامه ، بهتر است از چهار رکعت نماز بدون عمامه ))(16). 6 - استعمال بوى خوش (17). از امام صادق (علیه السلام ) آمده : ((دو رکعت نماز که با بوى خوش گزارده شود بهتر است از هفتاد رکعت نماز که بى بوى خوش گزارده شود))(18). 7 - مستحب است در نماز جامه سیاه نپوشد، به این معنى که پوشیدن آن در نماز مکروه است ، مگر سه چیز: عبا، عمامه ، چکمه (19). 8 - مستحب است کسى که مى خواهد لباس بپوشد یا از تن در آورد، بسم الله الرحمن الرحیم بگوید(20). 9 - براى نماز جاى مخصوص ، لباس مخصوص ، سجاده یا فرش مخصوص انتخاب کنند. 3 - نماز جماعت عن ابى جعفر (علیه السلام ) قال : قال على (علیه السلام ): من سمع النداء فلم یجبه من غیر علة فلا صلاة له هر کس صداى اذان جماعت را بشنود و بدون هیچ عذرى پاسخ ندهد نماز ندارد (نمازش مقبول نیست ). (وسائل الشیعه ، ج 5، ص 375) مستحب است نماز با جماعت خوانده شود. فضیلت نماز جماعت بیست و پنج برابر نماز فرادى مى باشد(21). 1 - اگر ماءموم یک مرد باشد، مستحب است طرف راست امام بایستد. و اگر زن باشد مستحب است در طرف راست امام طورى بایستد که جاى سجده اش مساوى زانو یا قدم امام باشد. 2 - اگر یک مرد و یک زن و یا یک مرد و چند زن باشد، مستحب است مرد طرف راست امام و باقى پشت سر امام بایستند. 3 - اگر چند مرد یا چند زن باشند، مستحب است مردها عقب امام و زنها پشت مردها بایستند. 4 - مستحب است امام در وسط صف بایستد و اهل علم و کمال و تقوى در صف اول بایستند. 5 - مستحب است صفهاى جماعت منظم باشد و بین کسانى که در یک صف ایستاده اند فاصله نباشد و شانه آنان ردیف یکدیگر باشد. 6 - مستحب است بعد از گفتن قد قامت الصلوة ماءمومین برخیزند. 7 - مستحب است امام جماعت حال ماءمومى را که از دیگران ضعیفتر است رعایت کند، و عجله نکند تا افراد ضعیف به او برسد. 8 - مستحب است قنوت و رکوع و سجود را طول ندهد، مگر بداند همه کسانى که به او اقتدا کرده اند مایلند. 9 - مستحب است امام جماعت در حمد و سوره و ذکرهایى که بلند مى خواند صداى خود را به قدرى بلند کند که دیگران بشنوند، ولى باید بیش از اندازه صدا را بلند نکند. 10 - اگر امام در رکوع بفهمد کسى تازه رسیده و مى خواهد اقتدا کند، مستحب است رکوع را دو برابر همیشه طول بدهد و بعد برخیزد، اگر چه بفهمد کس دیگرى هم براى اقتدا وارد شد(22). 4 - نماز اول وقت قال الصادق (علیه السلام ): امتحنوا شیعتنا عند مواقیت الصلوة کیف محافظتهم علیها شیعیان ما را در اوقات نماز آزمایش کنید، که چگونه بر خواندن نماز در موعد مقرر محافظت مى کنند. (سفینة البحار، باب الصلوة ) مستحب است انسان نماز را در اول وقت آن بخواند که راجع به آن خیلى سفارش شده و هرچه به اول وقت نزدیکتر باشد بهتر است ، مگر آنکه تاءخیر آن از جهتى بهتر باشد، مثلا صبر کند نماز را به جماعت بخواند(23). اوقات فضیلت نماز 1 - وقت فضیلت نماز صبح از اول سپیده صبح تا پایدار شدن سرخى مشرقى است . 2 - وقت فضیلت نماز ظهر از نیمروز تا رسیدن سایه شاخص به اندازه خود مى باشد. 3 - وقت فضیلت نماز عصر از هنگام رسیدن سایه شخص به اندازه 4 قدم (7/4 شاخص ) تا رسیدن سایه شخص یا شاخص به دو برابر خود است . 4 - وقت فضیلت نماز مغرب از اول مغرب تا رفتن شفق (سرخى مغربى ) مى باشد. 5 - وقت فضیلت نماز عشاء از اول رفتن شفق تا یک سوم از شب است .(24) رسول اکرم مى فرماید، خداوند متعال فرمود: ((من تعهدى نسبت به بنده ام دارم که اگر نماز را در وقتش به پا دارد او را عذاب نکنم و بدون حساب او را به بهشت ببرم ))(25). امام صادق (علیه السلام ) فرمود: ((هنگامى که بنده اى سر وقت به نماز بایستد و مراقب آن باشد، پاره اى نور سفید بالا مى رود و مى گوید: تو مرا حفظ کردى ، خدا تو را حفظ کند. ولى وقتى نماز را در وقتش نخواند و مراقب آن نباشد، آن نماز به صورت لکه سیاه و تاریکى برمى گردد و مى گوید: مرا ضایع کردى ، خدا تو را ضایع نماید))(26). از عایشه نقل شده است : ((بارها اتفاق افتاد که پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) با ما مشغول صحبت بود، هنگامى که وقت نماز مى رسید، چنان مشغول و متوجه عظمت خدا مى شد، گویا هرگز ما را نمى شناسد و ما هم او را نمى شناسیم ))(27). امام صادق (علیه السلام ) فرمود: ((وقتى که نماز واجب مى خوانى ، آن را در وقت خودش چنان بخوان که گویا دیگر هرگز به نماز موفق نمى شوى ))(28). 5 - نماز در مکان هاى مقدس قال رسول الله (صلى الله علیه آله و سلم ): جعلت لى الارض مسجدا و طهورا: زمین براى من سجده گاه و پاک کننده قرار داده شده است . (وسائل الشیعه ، ج 3، ص 593) نماز در مکانهاى مقدس ، مانند مسجد الحرام ، مسجد النبى و مساجد دیگر و در حرم حضرت على (علیه السلام ) و امام حسین (علیه السلام ) و مکانهاى مقدس دیگر، بر کمال و ارزش نماز مى افزاید و در روایات آمده است که نماز در این مکانها ثواب دارد. نماز در مسجدالحرام امام باقر (علیه السلام ) فرمود: ((یک نماز در مسجدالحرام ثوابش از یکصد هزار نماز در مساجد دیگر افزونتر خواهد بود))(29). پیامبر اسلام (صلى الله علیه و آله و سلم ) فرمود: ((هر کس هفت بار به دور این خانه طواف کند و دو رکعت نماز طواف را بخوبى انجام دهد، گناهان او آمرزیده شود))(30). نماز در مسجد رسول الله (صلى الله علیه و آله و سلم ) رسول خدا (صلى الله علیه و آله و سلم ) فرمود: ((ثواب یک نماز در مسجد من ، برابر است با ثواب ده هزار نماز در مساجد دیگر جز مسجدالحرام . زیرا نماز در مسجدالحرام برابر یکصد هزار نماز در مساجد دیگر است ))(31). نماز در مسجد کوفه ابوبصیر گوید، از حضرت صادق (علیه السلام ) شنیدم که فرمود: ((خوب مسجدى است مسجد کوفه ، هزار پیغمبر و هزار وصى پیغمبر در آن نماز خوانده اند))(32). امام رضا (علیه السلام ) فرمود: ((نماز فرادى در مسجد کوفه فضیلتش بیشتر است از هفتاد نماز جماعت در مساجد دیگر))(33). امام صادق (علیه السلام ) فرمود: ((یک نماز در مسجد کوفه برابر هزار نماز در مساجد دیگر است ))(34). نماز در بیت المقدس ، مسجد جامع ، مسجد طایفه ، مسجد بازار امیرالمؤ منین (علیه السلام ) فرمود: ((یک نماز در بیت المقدس برابر هزار نماز است و یک نماز در مسجد جامع شهر برابر صد نماز، و یک نماز در مسجد قبیله و محل برابر بیست و پنج نماز و یک نماز در مسجد بازار برابر دوازده نماز است و نماز مرد در خانه اش به تنهایى فقط یک نماز است ))(35). همسایه مسجد رسول خدا (صلى الله علیه آله و سلم ) فرمود: ((براى همسایه مسجد، جز در مسجد نماز خواندن روا نیست ))(36). على (علیه السلام ) فرمود: ((حریم مسجد، چهل ذرع و همسایه آن ، چهل خانه از چهار طرف است ))(37). انتظار براى نماز در مسجد امام صادق (علیه السلام ) فرمود: هر کس در مسجد پس از نمازش در انتظار نماز دیگر بماند، میهمان خداست و بر خداست که میهمانش را گرامى دارد))(38). رسول خدا (صلى الله علیه آله و سلم ) فرمود: ((مساجد را گذرگاه قرار ندهید، مگر آن که هنگام عبور، دو رکعت نماز بخوانید))(39). غیبت در مسجد رسول خدا (صلى الله علیه آله و سلم ) فرمود: ((به انتظار نماز نشستن در مسجد تا زمانى که حدثى از او صادر نشود عبادت است . پرسیدند: حدث چیست ؟ پیامبر فرمود: غیبت کردن ))(40). امام حسن (علیه السلام ) فرمود: ((اهل مسجد زائران خدایند و بر صاحبخانه است که به زائرش هدیه اى دهد))(41). در تورات مکتوب شده است که : ((خانه هاى من در زمین مساجد است ، پس خوشا به حال بنده اى که در خانه خود طهارت بگیرد، پس مرا در خانه من زیارت کند بر میزبان لازم است که از میهمان خود پذیرایى نماید))(42). 6 - اذان و اقامه قال على (علیه السلام ): من صلى باذان و اقامة صلى خلفه صف من الملائکة لا یرى طرفاه و من صلى باءقامة صلى خلفه ملک : هر کس نماز خود را با اذان و اقامه بخواند صفى از فرشتگان پشت سر وى به نماز مى ایستند که دو طرف آن صف دیده نمى شود، و هر کس نماز خود را با اقامه تنها بخواند فقط یک ملک یا یک صف پشت سر او نماز مى خواند. (ثواب الاعمال ، ص 58) 1 - مستحب است پیش از نمازهاى یومیه اذان و اقامه بگویید(43). 2 - اذان و اقامه براى نمازهاى پنجگانه مستحب مؤ کد است ، چه نماز ادا باشد و چه قضاء و خواه در سفر باشد و یا در غیر سفر، چه مرد باشد و چه زن ، در هر حال . حتى بعضى اذان و اقامه را واجب دانسته اند، ولى اقوى استحباب آن به طور کلى است . چنانچه نماز عصر با ظهر و نماز عشاء با مغرب خوانده شود، گفتن اذان براى نماز عصر و عشاء ساقط مى گردد(44). 3 - مستحب است در روز اولى که بچه به دنیا مى آید، یا پیش از آنکه بند نافش بیفتد، در گوش راست او اذان و در گوش چپش اقامه بگویند. 4 - مستحب است موقع گفتن اذان و اقامه ، انسان رو به قبله بایستد و با وضو یا غسل باشد. 5 - دستها را به گوش بگذارد و صدا را بلند نماید و بکشد و در بین جمله هاى اذان کمى فاصله دهد و بین آنها حرف نزند. 6 - مستحب است بدن انسان در موقع گفتن اقامه آرام باشد و آن را از اذان آهسته تر بگوید و جمله هاى آن را به هم نچسباند. ولى به اندازه اى که بین جمله هاى اذان فاصله مى دهد، بین جمله هاى اقامه فاصله دهد. 7 - مستحب است بین اذان و اقامه یک قدم بردارد، یا قدرى بنشیند، یا سجده کند، یا ذکر بگوید، یا دعا بخواند، یا قدرى ساکت باشد، یا حرفى بزند، یا دو رکعت نماز بخواند. ولى حرف زدن بین اذان و اقامه نماز صبح مستحب نیست ، ولى نماز خواندن بین اذان و اقامه نماز مغرب را به امید ثواب بجا بیاورید. 8 - کسى که اذان و اقامه دیگرى را مى شنود، مستحب است هر قسمتى را که مى شنود بگوید، ولى از حى على الصلوة تا حى على خیر العمل را به امید ثواب بگوید. 9 - باید بین اذان و اقامه فاصله ندهد و اگر بین آنها به قدرى فاصله دهد که اذانى را که گفته اذان این اقامه حساب نشود، مستحب است دوباره اذان و اقامه را بگوید و نیز اگر بین اذان و اقامه و نماز به قدرى فاصله دهد که اذان و اقامه آن نماز حساب نشود، مستحب است دوباره براى آن نماز، اذان و اقامه بگوید. 10 - مستحب است کسى را که براى گفتن اذان معین مى کنند، عادل و وقت شناس و صدایش بلند باشد و اذان را در جاى بلند بگوید(45). 7 - آداب قبله قال الصادق (علیه السلام ): اذا استقبلت القبلة فایس من الدنیا و ما فیها والخلق و ما هم فیه : به هنگامى که براى نماز به جانب قبله ایستادى از دنیا و آنچه در آن است ماءیوس شو، و نسبت به خلق و آنچه در آن است در کمال نومیدى باش . (عرفان اسلامى ، ج 5، ص 170) نماز رو به کعبه مقدس برگزار مى شود. جهتى که به آن رو مى کنیم و به نیایش خداوند مى پردازیم ((قبله )) نام دارد. 1 - مستحب است قلب هم سمت قبله باشد. امام صادق (علیه السلام ) فرمود: ((چون رو به قبله نمودى ، از دنیا و هرچه در آن است و از خلق و هر چه بدان مشغولند، ماءیوس باش و دل خود را از هر آنچه که او را از خداوند مشغول مى نماید، خالى ساز و با دیده باطن عظمت خداوند را ببین ، و به یاد آور روزى را که در پیشگاه الهى خواهى ایستاد، روزى که هرکس بدانچه از پیش فرستاد گرفتار است )). و در حدیث نبوى است که : ((هرگاه بنده اى به نماز بایستد و قلبش با خدا و متوجه او باشد، پس از نماز، همچون روزى خواهد بود که از مادر متولد شده است ))(46). بدون شک صحیح نیست در پیشگاه حضرت حق داراى دو حالت باشى ، در یک حال توجه به او و در یک حال توجه به دنیا و خلق دنیا. 2 - کارهاى دیگرى مانند سر بریدن حیوانات باید رو به قبله انجام گیرد(47). مسلمانان باید در عبادت رو به کعبه کنند، حتى در کارهایى همچون خواب ، خوراک ، هنگام وضو گرفتن و... 8 - حضور قلب قال زین العابدین (علیه السلام ): ان العبد لا یقبل من صلاته الا ما اقبل علیه منها بقلبه : همانا نماز بنده پذیرفته نمى شود، مگر آنچه را که با قلبش به نماز توجه کرده است . (المواعظ العددیه ، ص 270) یکى دیگر از مقدمات نماز ((حضور قلب )) است و آن مهمترین شرط قبولى نماز مى باشد. براى نمازگزار سزاوار است که در تمام ذکرها و کارهاى نماز حضور قلب داشته باشد که تنها آنچه در نماز به آن توجه داشته باشد به حسابش گذاشته مى شود(48). و هم اکنون سالک پس از ایجاد مقدمات و گفتن اذان و اقامه ، آماده خواندن نماز است . در این لحظه مهمترین مساءله حضور قلب است . یعنى این که سالک به هر صورتى که شده ، قلب خود را متوجه این عمل عظیم گرداند و در محضر ربوبى قدس آن را حاضر کند، زیرا در روایات تاءکید زیادى به رعایت حضور قلب شده و عبادت بدون آن همچون جسمى بى روح و دور از مرحله قبول است . در کتاب کافى از حضرت باقر (علیه السلام ) و صادق (علیه السلام ) روایت شده است که فرمودند: ((بدرستى که آنچه از نماز براى تو مى باشد، آن قسمتى است که نسبت به آن حضور قلب داشته باشى ، پس اگر تمام نماز را غلط بجاى آورد و با از آداب آن غفلت نماید، نمازش پیچیده مى شود و با آن به صورت صاحبش زده مى شود))(49).)) 9 - نیت قال الصادق (علیه السلام ): ان الله یحشر الناس على نیاتهم یوم القیامة خداوند به روز قیامت مردم را بر نیتهایشان محشور مى کند. (پرواز در ملکوت ، ص 69) نیت یعنى قصد انجام کار، و در آن نزدیک شدن به خداى بزرگ و اطاعت از فرمان او معتبر است (50). 1 - نیت رکن عبادت است ، اگر عملى بدون نیت انجام شود یا نیت غیر خدایى داشته باشد، باطل است (51). 2 - انسان باید نماز را به نیت قربت ، یعنى براى انجام فرمان خداوند عالم بجا آورد و لازم نیست نیت را از قلب خود بگذراند یا مثلا به زبان بگوید که چهار رکعت نماز ظهر مى خوانم ((قربة الى الله )). 3 - بایستى در همه چیز نیت داشته باشد، حتى در خواب رفتن و غذا خوردن . رسول خدا (صلى الله علیه آله و سلم ) فرمود: هیچ گفتارى بدون عمل ارزش ندارد و هیچ گفتار و کردارى بدون نیت فایده اى ندارد و هیچ گفتار و کردار و نیتى بدون موافقت با سنت (روش رسول خدا) نتیجه بخش نیست )). 4 - خداوند در روز قیامت ، مردم را بر نیتهایشان محشور مى کند(52). 5 - یکى از مهمات آداب نیت ، که از مهمات جمیع عبادات است و از دستورات کلیه شامله است ، اخلاص است و حقیقت آن تصفیه نمودن عمل است از شائبه غیر خدا(53). 10 - تکبیرة الاحرام قال الصادق (علیه السلام ): فاذا کبرت فاستصغر ما بین السموات العلى والثرى دون کبریائه : هرگاه تکبیرة الاحرام گفتى ، همه چیز را از آنچه که در آسمان و زمین است در مقابل خداى کبیر و متعال ، کوچک و ناچیز بشمار؛ مگر کبریایى و بزرگى خداوند متعال را. (مصباح الشریعه ، ص 91) 1 - پس از نیت ، تکبیرة الاحرام مى گوییم و وارد نماز مى شویم . 2 - نماز با ((الله اکبر)) شروع شده و با ((رحمة الله )) ختم مى گردد. 3 - مستحب است بعد از تکبیرة الاحرام بگوید: ((یا محسن ...)) (به بخش ((اذکار مستحبى )) مراجعه شود.) 4 - مستحب است موقع گفتن تکبیر اول نماز و تکبیرهاى بین نماز، دستها را تا مقابل گوشها بالا ببرد(54). 5 - مستحب است موقع گفتن تکبیر، دستها را تا مقابل گوشها و یا تا مقابل صورت بالا ببرد، در حالى که انگشتها بسته و کف دستها رو به قبله است و به طورى باشد که با بلند کردن دست ها، تکبیر را آغاز کند. با تمام شدن ((الله اکبر)) دستها تا مقابل گوشها بالا آمده باشد و بهتر آن است که دستها از گوشها نگذرد(55). 6 - آنچه واجب است همان تکبیرة الاحرام است ، ولى پس از آن ، گفتن شش تکبیر بنا بر اقوى مستحب است . 7 - مستحب است ، شش تکبیر به تکبیرة الاحرام افزوده شود یا قبل از تکبیرة الاحرام یا بعد از آن ، و یا برخى قبل و برخى دیگر بعد از آن ، و احتیاط همان صورت اول است (که همه قبل از تکبیرة الاحرام باشند). بنابراین هفتمین را تکبیرة الاحرام قرار مى دهد(56). 8 - مستحب است امام جماعت تکبیرة الاحرام را طورى بلند بگوید که افراد پشت سر او بشنوند و شش تکبیر بقیه را آهسته بگوید(57). 9 - مستحب است که به عدد تکبیرهاى نماز تکبیر بگوید(58). از امام صادق (علیه السلام ) روایت شده است که آن حضرت فرمود: ((آنگاه که تکبیر گفتى آنچه که بین خاک و افلاک قرار دارد همه را کوچک شمار و کبریاء و بزرگى او را سرآمد همه اینها بدان )). 11 - قیام عن ابى عبدالله (علیه السلام ): کان على بن الحسین (علیه السلام ) اذا قام الى الصلوة تغیر لونه فاذا سجد لم یرفع راءسه حتى یرفض عرقا: از امام صادق (علیه السلام ) نقل است : هنگامى که امام چهارم (علیه السلام ) به نماز بر مى خواست رنگش دگرگون مى شد و چون به سجده مى رفت تا چهره مبارکش به عرق نمى نشست سر از سجده برنمى داشت . (فروع کافى ، ج 3، ص 300) قیام ، ایستادن تن و دل است در پیشگاه خداى سبحان . پس باید سرت که بالاترین اعضاء توست به زیر فرو افکنده و با گردن کج باشى ، و این سرافکندگى تنبیهى است براى دل ، تواضع و تذلل و انکسار باشد و از تکبر و ریاست بیزارى جوید(59). 1 - کمال قیام بدن به این است که با طماءنینه و هیبت و حیاء باشد. 2 - قیام در موقع گفتن تکبیرة الاحرام و قیام پیش از رکوع ، که آن را قیام متصل به رکوع مى گویند، رکن است . ولى قیام در موقع خواندن حمد و سوره ، و قیام بعد از رکوع رکن نیست و اگر کسى آن را از روى فراموشى ترک کند، نمازش صحیح است (60). 3 - مستحب است که در حال ایستادن ، بدن را راست نگاه دارد و شانه ها را پایین بیندازد. 4 - مستحب است سر خود را پایین بیندازد و به موضع سجده بنگرد، به آسمان و راست و چپ نگاه نکند. از رسول خدا (صلى الله علیه آله و سلم ) روایت شده است که فرمود: ((آیا کسى که در هنگام نماز صورتش را این طرف و آن طرف مى کند، از این نمى ترسد که خدا صورتش را به صورت حمارى برگرداند)). یکى از محققین در این باره مى گوید: ((مراد پیامبر (صلى الله علیه آله و سلم ) این بود که آیا کسى که در نماز از خداوند و عظمت او به چیز دیگرى مشغول مى شود، نمى ترسد که خداوند این غفلت را ادامه دهد، در نتیجه وجه قلبش مثل وجه قلب حمار گردد)). 5 - مستحب است دستها را روى رانها بگذارد، انگشتها را به هم بچسباند، جاى سجده را نگاه کند، سنگینى بدن را به طور مساوى روى دو پا بیندازد، با خضوع و خشوع باشد، پاها را پس و پیش نگذارد، اگر مرد است پاها را از سه انگشت باز تا یک وجب فاصله دهد، و اگر زن است پاها را به هم بچسباند(61). 6 - انگشتان پا را رو به قبله گذارده و از قبله کج نکند(62). 7 - در حال برخاستن این ذکر را بگوید: بحول الله و قوته اقوم و اقعد(63). 8 - با دستهایش بازى نکند و پاهاى خود را حرکت ندهد. امام صادق (علیه السلام ) فرمود: ((پدرم مى فرمود: على بن الحسین (علیه السلام ) چون به نماز بر مى خواست گویى شاخه درختى بود که بجز آنچه باد از آن جناب حرکت مى داد حرکت نمى کرد. یعنى بدن آن حضرت مانند چوب بى حرکت بود و فقط دامن لباس او بود که در اثر وزش باد در حرکت بود))(64). 10 - کمال قلب در هنگام نماز به این است که سخن خداى تبارک و تعالى را پیوسته در نظر داشته باشد(65). 11 - وظیفه قلبى در قیام آن است که متذکر باشى که تو در پیشگاه خداوند ایستاده اى که از باطن ذات تو و از نهان و آشکار تو آگاه است و او به تو از رگ گردن نزدیک تر است . پس باید آن چنانش عبادت کنى که گویى او را مى بینى ، و اگر تو او را نمى بینى بدان که او تو را مى بیند. 12 - قرائت حدیث قدسى : قسمت الصلوة بینى و بین عبدى فنصفهالى و نصفها لعبدى من نماز را میان خود و بنده ام تقسیم کرده ام ، پس نیمى از آن ، از آن من است و نیمى دیگر از آن بنده ام . (پرواز در ملکوت ، ص 128) 1 - یکى از چیزهایى که در قرائت مستحب است رعایت ترتیل است . 2 - اهمیت دادن به اعراب کلمات است . 3 - مستحب است در نماز صبح سوره طولانى اختیار کند(66). 4 - مستحب است در رکعت اول پیش از خواندن حمد بگوید: اعوذ بالله من الشیطان الرجیم . 5 - مستحب است براى مردها، بلند گفتن بسم الله الرحمن الرحیم براى حمد و سوره در نماز ظهر و عصر(67). 6 - حمد و سوره را شمرده بخواند و در آخر هر آیه وقف کند، یعنى آن را به آیه بعد نچسباند. وقتى گفت بسم الله الرحمن الرحیم آخر آن را وقف کند و با اندکى وقف بگوید الحمد الله رب العالمین و باز وقف کند تا آخر آن ... 7 - در حال خواندن حمد و سوره ، به معناى آیه توجه داشته باشد. 8 - بعد از خواندن سوره کمى صبر کند، بعد تکبیر پیش از رکوع را بگوید یا قنوت را بخواند(68). 9 - مستحب است در تمام نمازها در رکعت اول سوره قدر و در رکعت دوم سوره توحید را بخواند(69). 10 - در نماز جمعه و در نماز ظهر روز جمعه مستحب است که در رکعت اول بعد از حمد سوره جمعه و در رکعت دوم بعد از حمد، سوره منافقین را بخواند(70). 11 - گفتن کذلک الله ربى بعد از خواندن سوره اخلاص (71) 12 - در رکعت سوم و چهارم مستحب است بعد از تسبیحات استغفار کند، مثلا بگوید: استغفر الله ربى و اتوب الیه و یا این که بگوید: اللهم اغفرلى (72). 13 - هنگام خواندن حمد سوره ، سالک بایستى از صورت ظاهرى قرائت عبور کرده و به صورت باطنى آن توجه نماید، و تمام عبادت را با حضور قلب و توجه تام و تمام اداء نماید، زیرا در روایت است که هر عبارتى از سوره حمد را که نمازگزار اداء مى نماید خداوند نداى او را شنیده و تصدیق مى نماید. لذا بایستى به گونه اى عبادت را اداء نمود که شایسته تصدیق خداوندى گردد. 14 - انسان باید نماز را یاد بگیرد که غلط نخواند و کسى که هیچ قسم نمى تواند صحیح آن را یاد بگیرد، باید هر طور که مى تواند بخواند و احتیاط مستحب آن است که نماز را به جماعت بجا آورد(73). 15 - اگر نماز را به جماعت مى خواند بعد از تمام شدن حمد امام ، و اگر فرادى مى خواند بعد از آنکه حمد خودش تمام شد، بگوید: الحمد لله رب العالمین (74). 16 - بعد از خواندن سوره توحید یک یا دو یا سه مرتبه کذلک الله ربى یا سه مرتبه کذلک الله ربنا بگوید(75). 17 - مستحب است بلند خواندن قرائت در نماز ظهر روز جمعه ، لیکن احتیاطا، آهسته خواندن آن سزاوار نیست که ترک شود(76). 18 - مستحب است خواندن سوره ((نباء)) یا ((هل اتى )) یا ((غاشیه )) یا ((قیامت )) و مانند اینها در نماز صبح ، و خواندن سوره ((اعلى )) یا ((شمس )) در نماز ظهر، و خواندن سوره ((نصر)) و سوره ((تکاثر)) در نماز عصر و مغرب (77). 19 - مستحب است که در شب جمعه در رکعت اول نماز مغرب و عشاء سوره حمد و رکعت دوم آنها سوره ((اعلى ))(78). 20 - یکى دیگر از آداب مستحب نماز آن است که انسان وقتى نماز مى خواند با ((تاءنى )) بخواند، یعنى خواندن او طورى باشد که اگر کسى کنار او ایستاد و خواست این کلمه ها را یکى یکى بشمارد، موفق به انجام این کار بشود. بعضى ها چنان نمازشان را تند و سریع مى خوانند و کلمات را با سرعت اداء مى کنند، که نه تنها نمى توان کلمات آنها را شماره کرد، بلکه اصلا اگر کسى هم بخواهد همراه آنها نماز بخواند و با آنها پیش برود، قادر به انجام این کار نخواهد بود(79). 21 - امام زین العابدین (علیه السلام ) وقتى به جمله مالک یوم الدین در نماز مى رسید، آن را آن قدر تکرار مى کرد که نزدیک بود روح از بدنش پرواز کند. 13 - قنوت قال رسول الله (صلى الله علیه آله و سلم ): اطولکم قنوتا فى دارالدنیا اطولکم راحة یوم القیمة فى الموقف : هر کس از شما قنوتش در این دنیا طولانى تر باشد، در آخرت در موقف محشر راحتى او بیشتر خواهد بود. (ثواب الاعمال ، ص 59) 1 - بدان که قنوت یکى از مستحبات مؤ کده است که ترک آن شایسته نیست و احتیاط بر انجام آن است ، که آن بلند نمودن دست تا رو به روى صورت و کف آن رو به آسمان ، و خواندن دعا به هر زبان ، چه عربى و چه غیر آن مى باشد، لیکن احتیاط آن است که عربى بخواند. 2 - مستحب است که قبل از قنوت تکبیر بگوید و بعد از آن دستها را بالا ببرد و انگشتان را به هم بچسباند، مگر دو انگشت بزرگ را. 3 - اشرف اذکار قنوت کلمات فرج است و دعاهاى عقب آن ، و آن هم از دعاهاى طلب مغفرت و عافیت است . عمده اى از دعاهاى قنوت در بخش اذکار مستحبى آمده است . 14 - رکوع قال الصادق (علیه السلام ): لا یرکع عبدلله رکوعا على الحقیقة الا زینه الله تعالى بنور بهائه و اظله فى ضلال کبریائه و کساه کسوة اصفیائه هیچ بنده اى براى خدا به حقیقت رکوع نکند، مگر آن که خداوند تعالى او را به نور جمال خود بیاراید و در سایه کبریایش جاى دهد و جامه برگزیدگانش بپوشاند. (مصباح الشریعه ، ص 14) 1 - مستحب است پیش از رفتن به رکوع ، در حالى که راست ایستاده ، تکبیر بگوید. 2 - دست راست را بر زانوى پاى راست بگذارد، این کار را قبل از گذاردن دست چپ ، بر زانوى پاى چپ بگذارد. 3 - در رکوع ، زانوها را به عقب دهد و پشت را صاف نگه دارد و گردن را بکشد و مساوى پشت نگه دارد. فصل مرد است مابین دو قدم خود به یک وجب ، و چسباندن زن است آنها را به یکدیگر. 4 - جدا نمودن دو دست است از بدن ، به در آوردن دو مرفق و دو بازو به نحو دو بال . 5 - بین دو قدم را نگاه کند. 6 - پیش از ذکر یا بعد از آن صلوات بفرستد. 7 - بعد از آن که از رکوع برخاست و راست ایستاد، در حالى که بدن آرام است ، بگوید: سمع الله لمن حمده . 8 - مستحب است در رکوع زنها دست را از زانو بالاتر بگذارند و زانوها را به عقب ندهند(80). 9 - مستحب است ذکر رکوع را سه یا پنج یا هفت مرتبه بیشتر بگوید(81). شخصى وارد منزل امام صادق (علیه السلام ) شد و دید که امام در حال رکوع به تسبیح خدا مشغول است و تا شصت مرتبه تسبیح را تکرار نمود(82). 10 - دعا است بعد از تسبیح : ((اللهم لک رکعت .....))(83) (به بخش اذکار مستحبى مراجعه شود). 11 - پس از بلند شدن از رکوع ، مستحب است در حالى که بدن آرام است ، تکبیر گفته شود. خوب است امام ذکر را با صداى بلند بگوید تا ماءموم بشنود. 12 - طول دادن رکوع مستحب است (84). امیرالمؤ منین (علیه السلام ) آن قدر رکوع طولانى داشت که عرق از ساق پاى او جارى و زیر قدمهاى مبارکش تر مى شد(85).
((نماز)) حقیقتى است مرکب ، و صورتى است که شرع از امور متفاوت نگارش و تصویر کرده و ما را به اکتساب آمر نموده و روح آن : نیت و قصد قربت و حضور قلب و اخلاص است . اعمال ارکانى آن : تکبیرة الاحرام و رکوع و سجود و قیام به منزله اعضاء رئیسه است ، که به ترک آنها نماز اساسا از میان مى رود و تحقق و صحت آن بدون آنها، ممکن نیست . سایر اعمال واجب آن : از فاتحه و سوره و ذکر رکوع و دو سجده و طماءنینه در آنها و تشهد و سلام دادن و غیر اینها از اعمال واجب است که نماز به ترک آنها از روى عمد نه سهو باطل مى شود. و اعمال مستحب : از قنوت و دعاى افتتاح و تکبیرات بیشتر، علاوه بر تکبیرة الاحرام ، و غیر اینها. آداب مستحب در تمام ارکان نماز وجود دارد، و ترک آنها از روى عمد یا سهو باطل نمى شود، لیکن از حسن و کمال فزونى اجر و ثواب بیرون مى رود، و رعایت آنها در ایجاد حالت خاص بندگى مؤ ثر است ، و آنها عبارتند از: افعال مستحبى و اذکار مستحبى . پس با رعایت آداب مستحبات ، از مکروهات نماز هم بپرهیزیم ؛ زیرا با انجام مکروهات ، باعث مى شود نمازگزار در حال نماز از یاد خدا باز بماند، از خضوع و خشوع او بکاهد و ثواب نماز او کم شود. امام خمینى (ره ) در این زمینه مى فرماید: ((کارهایى که ثواب نماز را کم مى کند بجا نیاورد و نیز کارهایى که ثواب نماز را زیاد مى کند بجا آورد.)) یکى از مستحبات مؤ کد، تعقیبات نماز است که در بر آورده شدن خواسته ما تاءثیرى بسزا دارد و منافع دنیوى و اخروى آن بى نهایت است . لازم نیست تعقیب به زبان عربى و از کارى مخصوص باشد، بلکه به هر زمانى انجام یابد نیکو و مطلوب است ؛ اگر چه به طورى که از معصوم رسیده ، عمل شود بهتر و ثوابش بیشتر خواهد بود. بعد از فراغ از نماز، ولو این که نماز مستحبى باشد، تعقیب مستحب است و این استحباب در نماز واجب ، خصوصا نماز صبح مؤ کدتر است . مقصود از تعقیب آن است که مشغول دعا و ذکر خواندن قرآن و مانند اینها شود و در تعقیب نماز شرط است که متصل به فراغ از نماز باشد. ما در اینجا مستحبات نماز از جمله بعضى از تعقیبات ماءثوره را، که با فضیلت خاصى با سندهاى معتبر نقل شده ، مى آوریم . ان شاء الله که مؤ منین با خواندن و مداومت بر آنها به درک حضور خداوند متعال راه یابند؛ زیرا جزاى ذاکر (یاد کننده خدا) همنشینى با حضرت حق است که خود فرمود: انا جلیس من ذکرنى : من همنشین کسى هستم که مرا یاد کند. اهمیت نماز از دیدگاه امام خمینى (ره ) نماز مهم ترین اعمال دینى است که اگر قبول درگاه خداوند عالم شود، عبادت هاى دیگر هم قبول مى شود، و اگر پذیرفته نشود اعمال دیگر هم قبول نمى شود. و همان طور که اگر انسان شبانه روزى پنج نوبت در نهر آبى شستشو کند، چرک در بدنش نمى ماند، نمازهاى پنجگانه هم انسان را از گناهان پاک مى کند. و سزاوار است که انسان نماز را در اول وقت بخواند، و کسى که نماز را پست و سبک شمارد، مانند کسى است که نماز نمى خواند. پیغمبر اکرم (صلى الله علیه آله و سلم ) فرمود: ((کسى که به نماز اهمیت ندهد و آن را سبک شمارد، سزاوار عذاب آخرت است .)) روزى حضرت در مسجد تشریف داشتند، مردى وارد و مشغول نماز شد و رکوع و سجودش را کاملا بجا نیاورد؛ حضرت فرمودند: ((اگر این مرد در حالى که نمازش این طور است از دنیا برود، به دین من از دنیا نرفته است )). پس انسان باید مواظب باشد که به عجله و شتابزدگى نماز نخواند و در حال نماز به یاد خدا و با خضوع و خشوع و وقار باشد، و متوجه باشد که با چه کسى سخن مى گوید، و خود را در مقابل عظمت و بزرگى خداوند عالم بسیار پست و ناچیز بیند، و اگر انسان در موقع نماز کاملا به این مطلب توجه کند از خود بى خبر مى شود، چنان که در حال نماز تیر را از پاى مبارک امیرالمؤ منین (علیه السلام ) بیرون کشیدند و آن حضرت متوجه نشدند. و نیز باید نمازگزار توبه و استغفار نماید و گناهانى که مانع قبول شدن نماز است ، مانند: حسد، کبر، غیبت ، خوردن حرام ، آشامیدن مسکرات و ندادن خمس و زکات ، بلکه هر معصیتى را ترک کند. و همچنین سزاوار است کارهایى که ثواب نماز را کم مى کند بجا نیاورد، مثلا در حال خواب آلودگى و خوددارى از بول به نماز نایستد و در موقع نماز به آسمان نگاه نکند. و نیز کارهایى که ثواب نماز را زیاد مى کند بجا آورد، مثلا انگشترى عقیق به دست کند و لباس پاکیزه بپوشد و شانه و مسواک کند و خود را خوشبو نماید(1). مستحبات نماز مستحبات نماز آن چیزهایى هستند که انجام دادن آنها باعث ((ثواب )) مى شود، ولى ترکشان اشکالى ندارد و ضررى هم به نماز نمى زند، و آنها عبارتند از: 1 - افعال مستحبى . 2 - اذکار مستحبى . افعال و اذکار مستحبى نماز بسیارند که در این دو بخش به بعضى از آنها اشاره مى کنیم . بخش اول : افعال مستحبى `1 - آداب وضو قال رسول الله (صلى الله علیه آله و سلم ): الوضوء مفتاح الصلاة : وضو کلید و وسیله افتتاح نماز است . (نهج الفصاحه ، حدیث 1588) وضو و نماز همچون ترمزى است که در پنج نوبت روز، بدن و روح را از گرایش به آلودگى و بدى باز مى دارد و به پاکى و راستى و درستى مى کشاند. شایسته است که نمازگزار هنگام وضو ساختن آداب آن را کاملا رعایت کند، تا مقدمات و نورانیت لازم را براى حضور به محضر رب الارباب تحصیل نماید. 1 - نخستین آداب وضو آن است که ((رو به قبله )) بایستد و در حال توجه به مرکز عبادت و توحید باشد تا از فواید آن محروم نماند. چنانچه در روایت است که : ((هر کس وضو را رو به قبله بسازد ثواب دو رکعت نماز در نامه عمل او نوشته مى شود.))(2). در حدیث است که امام مجتبى (علیه السلام ) به هنگام وضو مفصلهایش مى لرزید و رنگ صورت مبارکش زرد مى شد. علت این حالت را از آن حضرت پرسیدند، فرمود: ((بر هر کس که در مقابل پروردگار مى ایستد سزاوار است که رنگش زرد شود و اعضایش بلرزد(3).)) 2 - یکى دیگر از مستحبات وضو ((مسواک زدن )) به هنگام هر وضو مى باشد. هرگاه اراده کنى وضو ساختن را، باید ابتدا به مسواک کردن بپردازى و مسواک را بر عرض دندانها بمالى ، نه بر طول آن . مسواک کردن به انگشت ابهام و مسبحه در وقت وضو، مثل مسواک کردن به مسواک است ؛ یعنى هر دو انگشت را بر دندان مالیدن در وقت وضو ساختن مجزى از مسواک است و قائم مقام آن است (4). رسول خدا (صلى الله علیه و آله و سلم ) به حضرت على (علیه السلام ) فرمود: ((اى على ! بر تو باد مسواک زدن به هنگام هر وضو(5 ).)) نیز حضرت فرمود: ((اگر بر امتم دشوار نبود، هر آینه مسواک را واجب مى کردم در هر وضو(6).)) همچنین فرمود: ((دو رکعت نماز در حالى که انسان مسواک زده باشد، از هفتاد رکعت نماز در حالى که مسواک نزده باشد، برتر است (7).)) 3 - هنگام وضو ((مضمضه )) کند، و این عمل یعنى آب در دهان کردن و گردانیدن ، و بهتر این است که آب را بیرون ریزد. 4 - هنگام وضو ((استنشاق )) نماید، و این عمل ، آب را در بینى کردن و بالا کشیدن آن است . مستحب است که سه بار مضمضه و استنشاق کند، اگر چه به یک مشت آب باشد(8). 5 - یکى دیگر از مستحبات وضو این است که مرد در شستن اول در وقت شروع به شستن دستها آب را بر پشت آرنج بریزد، و در شستن دوم در وقت شروع آب را بر پیش آرنج بریزد، بر عکس زن ، که او در شستن اول ابتدا به ریختن آب به پیش آرنج مى کند و در شستن دوم ابتدا به پشت آرنج مى کند(9). 6 - مستحب است بعد از وضو گرفتن ، اعضاء وضو را خشک نکند. امام صادق (علیه السلام ) فرمود: ((هر کسى که وضو بگیرد و خود را با حوله خشک نماید، یک حسنه براى او نوشته مى شود. اما کسى که وضو بگیرد و خشک نکند، بلکه صبر کند تا اعضاى وضو به خودى خود خشک شود، سى حسنه براى او نوشته مى شود(10).)) 7 - هنگام وضو، میان انگشتان را باز کند تا کاملا شسته شود. رسول خدا (صلى الله علیه و آله و سلم ) فرمود: ((هنگام وضو میان انگشتان خود فاصله دهید تا خدا به وسیله آتش میان آنها را فاصله ندهد(11 ).)) 8 - مقدار مصرف آب : رسول خدا (صلى الله علیه و آله و سلم ) فرمود: ((براى وضو ده سیر آب ، و براى غسل سه کیلو آب کافى است ، ولى افرادى در آینده مى آیند که این مقدار را کم مى شمارند و آب زیادى را مصرف خواهند کرد، آنها بر خلاف راه من مى روند(12).)) 9- از دیگر مستحبات وضو، خواندن دعاهایى است که در هر یک از افعال واجب وضو (شستن صورت و دستها و مسح سر و پاها) و افعال مستحبه وضو (مثل مضمضه و استنشاق ) وارد شده . این دعاها در بخش دوم کتاب (اذکار مستحبى ) آمده است . 2 - لباس نمازگزار قال الصادق (علیه السلام ): خیر لباسک ما لا یشغلک عن الله عز و جل بل یقربک من شکره و ذکره و طاعته : نیکوترین لباس آن است که تو را از یاد خدا غافل نکند و مشغول به غیر ننماید، بلکه به شکر و ذکر و طاعتش نزدیک کند. (مصباح الشریعه ، الباب السابع ، فى اللباس ) 1 - مستحب است در حال نماز انسان با لباس سنگین و موقر باشد(13). 2 - لباس از پنبه یا کتان باشد. 3- لباس سفید و بهترین لباسهاى خود را بپوشد(14). 4 - پوشیدن عبا، و دست کردن انگشترى عقیق . 5 - عمامه با تحت الحنک (15). پیغمبر اکرم (صلى الله علیه آله و سلم ) فرمود: ((دو رکعت نماز با عمامه ، بهتر است از چهار رکعت نماز بدون عمامه ))(16). 6 - استعمال بوى خوش (17). از امام صادق (علیه السلام ) آمده : ((دو رکعت نماز که با بوى خوش گزارده شود بهتر است از هفتاد رکعت نماز که بى بوى خوش گزارده شود))(18). 7 - مستحب است در نماز جامه سیاه نپوشد، به این معنى که پوشیدن آن در نماز مکروه است ، مگر سه چیز: عبا، عمامه ، چکمه (19). 8 - مستحب است کسى که مى خواهد لباس بپوشد یا از تن در آورد، بسم الله الرحمن الرحیم بگوید(20). 9 - براى نماز جاى مخصوص ، لباس مخصوص ، سجاده یا فرش مخصوص انتخاب کنند. 3 - نماز جماعت عن ابى جعفر (علیه السلام ) قال : قال على (علیه السلام ): من سمع النداء فلم یجبه من غیر علة فلا صلاة له هر کس صداى اذان جماعت را بشنود و بدون هیچ عذرى پاسخ ندهد نماز ندارد (نمازش مقبول نیست ). (وسائل الشیعه ، ج 5، ص 375) مستحب است نماز با جماعت خوانده شود. فضیلت نماز جماعت بیست و پنج برابر نماز فرادى مى باشد(21). 1 - اگر ماءموم یک مرد باشد، مستحب است طرف راست امام بایستد. و اگر زن باشد مستحب است در طرف راست امام طورى بایستد که جاى سجده اش مساوى زانو یا قدم امام باشد. 2 - اگر یک مرد و یک زن و یا یک مرد و چند زن باشد، مستحب است مرد طرف راست امام و باقى پشت سر امام بایستند. 3 - اگر چند مرد یا چند زن باشند، مستحب است مردها عقب امام و زنها پشت مردها بایستند. 4 - مستحب است امام در وسط صف بایستد و اهل علم و کمال و تقوى در صف اول بایستند. 5 - مستحب است صفهاى جماعت منظم باشد و بین کسانى که در یک صف ایستاده اند فاصله نباشد و شانه آنان ردیف یکدیگر باشد. 6 - مستحب است بعد از گفتن قد قامت الصلوة ماءمومین برخیزند. 7 - مستحب است امام جماعت حال ماءمومى را که از دیگران ضعیفتر است رعایت کند، و عجله نکند تا افراد ضعیف به او برسد. 8 - مستحب است قنوت و رکوع و سجود را طول ندهد، مگر بداند همه کسانى که به او اقتدا کرده اند مایلند. 9 - مستحب است امام جماعت در حمد و سوره و ذکرهایى که بلند مى خواند صداى خود را به قدرى بلند کند که دیگران بشنوند، ولى باید بیش از اندازه صدا را بلند نکند. 10 - اگر امام در رکوع بفهمد کسى تازه رسیده و مى خواهد اقتدا کند، مستحب است رکوع را دو برابر همیشه طول بدهد و بعد برخیزد، اگر چه بفهمد کس دیگرى هم براى اقتدا وارد شد(22). 4 - نماز اول وقت قال الصادق (علیه السلام ): امتحنوا شیعتنا عند مواقیت الصلوة کیف محافظتهم علیها شیعیان ما را در اوقات نماز آزمایش کنید، که چگونه بر خواندن نماز در موعد مقرر محافظت مى کنند. (سفینة البحار، باب الصلوة ) مستحب است انسان نماز را در اول وقت آن بخواند که راجع به آن خیلى سفارش شده و هرچه به اول وقت نزدیکتر باشد بهتر است ، مگر آنکه تاءخیر آن از جهتى بهتر باشد، مثلا صبر کند نماز را به جماعت بخواند(23). اوقات فضیلت نماز 1 - وقت فضیلت نماز صبح از اول سپیده صبح تا پایدار شدن سرخى مشرقى است . 2 - وقت فضیلت نماز ظهر از نیمروز تا رسیدن سایه شاخص به اندازه خود مى باشد. 3 - وقت فضیلت نماز عصر از هنگام رسیدن سایه شخص به اندازه 4 قدم (7/4 شاخص ) تا رسیدن سایه شخص یا شاخص به دو برابر خود است . 4 - وقت فضیلت نماز مغرب از اول مغرب تا رفتن شفق (سرخى مغربى ) مى باشد. 5 - وقت فضیلت نماز عشاء از اول رفتن شفق تا یک سوم از شب است .(24) رسول اکرم مى فرماید، خداوند متعال فرمود: ((من تعهدى نسبت به بنده ام دارم که اگر نماز را در وقتش به پا دارد او را عذاب نکنم و بدون حساب او را به بهشت ببرم ))(25). امام صادق (علیه السلام ) فرمود: ((هنگامى که بنده اى سر وقت به نماز بایستد و مراقب آن باشد، پاره اى نور سفید بالا مى رود و مى گوید: تو مرا حفظ کردى ، خدا تو را حفظ کند. ولى وقتى نماز را در وقتش نخواند و مراقب آن نباشد، آن نماز به صورت لکه سیاه و تاریکى برمى گردد و مى گوید: مرا ضایع کردى ، خدا تو را ضایع نماید))(26). از عایشه نقل شده است : ((بارها اتفاق افتاد که پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) با ما مشغول صحبت بود، هنگامى که وقت نماز مى رسید، چنان مشغول و متوجه عظمت خدا مى شد، گویا هرگز ما را نمى شناسد و ما هم او را نمى شناسیم ))(27). امام صادق (علیه السلام ) فرمود: ((وقتى که نماز واجب مى خوانى ، آن را در وقت خودش چنان بخوان که گویا دیگر هرگز به نماز موفق نمى شوى ))(28). 5 - نماز در مکان هاى مقدس قال رسول الله (صلى الله علیه آله و سلم ): جعلت لى الارض مسجدا و طهورا: زمین براى من سجده گاه و پاک کننده قرار داده شده است . (وسائل الشیعه ، ج 3، ص 593) نماز در مکانهاى مقدس ، مانند مسجد الحرام ، مسجد النبى و مساجد دیگر و در حرم حضرت على (علیه السلام ) و امام حسین (علیه السلام ) و مکانهاى مقدس دیگر، بر کمال و ارزش نماز مى افزاید و در روایات آمده است که نماز در این مکانها ثواب دارد. نماز در مسجدالحرام امام باقر (علیه السلام ) فرمود: ((یک نماز در مسجدالحرام ثوابش از یکصد هزار نماز در مساجد دیگر افزونتر خواهد بود))(29). پیامبر اسلام (صلى الله علیه و آله و سلم ) فرمود: ((هر کس هفت بار به دور این خانه طواف کند و دو رکعت نماز طواف را بخوبى انجام دهد، گناهان او آمرزیده شود))(30). نماز در مسجد رسول الله (صلى الله علیه و آله و سلم ) رسول خدا (صلى الله علیه و آله و سلم ) فرمود: ((ثواب یک نماز در مسجد من ، برابر است با ثواب ده هزار نماز در مساجد دیگر جز مسجدالحرام . زیرا نماز در مسجدالحرام برابر یکصد هزار نماز در مساجد دیگر است ))(31). نماز در مسجد کوفه ابوبصیر گوید، از حضرت صادق (علیه السلام ) شنیدم که فرمود: ((خوب مسجدى است مسجد کوفه ، هزار پیغمبر و هزار وصى پیغمبر در آن نماز خوانده اند))(32). امام رضا (علیه السلام ) فرمود: ((نماز فرادى در مسجد کوفه فضیلتش بیشتر است از هفتاد نماز جماعت در مساجد دیگر))(33). امام صادق (علیه السلام ) فرمود: ((یک نماز در مسجد کوفه برابر هزار نماز در مساجد دیگر است ))(34). نماز در بیت المقدس ، مسجد جامع ، مسجد طایفه ، مسجد بازار امیرالمؤ منین (علیه السلام ) فرمود: ((یک نماز در بیت المقدس برابر هزار نماز است و یک نماز در مسجد جامع شهر برابر صد نماز، و یک نماز در مسجد قبیله و محل برابر بیست و پنج نماز و یک نماز در مسجد بازار برابر دوازده نماز است و نماز مرد در خانه اش به تنهایى فقط یک نماز است ))(35). همسایه مسجد رسول خدا (صلى الله علیه آله و سلم ) فرمود: ((براى همسایه مسجد، جز در مسجد نماز خواندن روا نیست ))(36). على (علیه السلام ) فرمود: ((حریم مسجد، چهل ذرع و همسایه آن ، چهل خانه از چهار طرف است ))(37). انتظار براى نماز در مسجد امام صادق (علیه السلام ) فرمود: هر کس در مسجد پس از نمازش در انتظار نماز دیگر بماند، میهمان خداست و بر خداست که میهمانش را گرامى دارد))(38). رسول خدا (صلى الله علیه آله و سلم ) فرمود: ((مساجد را گذرگاه قرار ندهید، مگر آن که هنگام عبور، دو رکعت نماز بخوانید))(39). غیبت در مسجد رسول خدا (صلى الله علیه آله و سلم ) فرمود: ((به انتظار نماز نشستن در مسجد تا زمانى که حدثى از او صادر نشود عبادت است . پرسیدند: حدث چیست ؟ پیامبر فرمود: غیبت کردن ))(40). امام حسن (علیه السلام ) فرمود: ((اهل مسجد زائران خدایند و بر صاحبخانه است که به زائرش هدیه اى دهد))(41). در تورات مکتوب شده است که : ((خانه هاى من در زمین مساجد است ، پس خوشا به حال بنده اى که در خانه خود طهارت بگیرد، پس مرا در خانه من زیارت کند بر میزبان لازم است که از میهمان خود پذیرایى نماید))(42). 6 - اذان و اقامه قال على (علیه السلام ): من صلى باذان و اقامة صلى خلفه صف من الملائکة لا یرى طرفاه و من صلى باءقامة صلى خلفه ملک : هر کس نماز خود را با اذان و اقامه بخواند صفى از فرشتگان پشت سر وى به نماز مى ایستند که دو طرف آن صف دیده نمى شود، و هر کس نماز خود را با اقامه تنها بخواند فقط یک ملک یا یک صف پشت سر او نماز مى خواند. (ثواب الاعمال ، ص 58) 1 - مستحب است پیش از نمازهاى یومیه اذان و اقامه بگویید(43). 2 - اذان و اقامه براى نمازهاى پنجگانه مستحب مؤ کد است ، چه نماز ادا باشد و چه قضاء و خواه در سفر باشد و یا در غیر سفر، چه مرد باشد و چه زن ، در هر حال . حتى بعضى اذان و اقامه را واجب دانسته اند، ولى اقوى استحباب آن به طور کلى است . چنانچه نماز عصر با ظهر و نماز عشاء با مغرب خوانده شود، گفتن اذان براى نماز عصر و عشاء ساقط مى گردد(44). 3 - مستحب است در روز اولى که بچه به دنیا مى آید، یا پیش از آنکه بند نافش بیفتد، در گوش راست او اذان و در گوش چپش اقامه بگویند. 4 - مستحب است موقع گفتن اذان و اقامه ، انسان رو به قبله بایستد و با وضو یا غسل باشد. 5 - دستها را به گوش بگذارد و صدا را بلند نماید و بکشد و در بین جمله هاى اذان کمى فاصله دهد و بین آنها حرف نزند. 6 - مستحب است بدن انسان در موقع گفتن اقامه آرام باشد و آن را از اذان آهسته تر بگوید و جمله هاى آن را به هم نچسباند. ولى به اندازه اى که بین جمله هاى اذان فاصله مى دهد، بین جمله هاى اقامه فاصله دهد. 7 - مستحب است بین اذان و اقامه یک قدم بردارد، یا قدرى بنشیند، یا سجده کند، یا ذکر بگوید، یا دعا بخواند، یا قدرى ساکت باشد، یا حرفى بزند، یا دو رکعت نماز بخواند. ولى حرف زدن بین اذان و اقامه نماز صبح مستحب نیست ، ولى نماز خواندن بین اذان و اقامه نماز مغرب را به امید ثواب بجا بیاورید. 8 - کسى که اذان و اقامه دیگرى را مى شنود، مستحب است هر قسمتى را که مى شنود بگوید، ولى از حى على الصلوة تا حى على خیر العمل را به امید ثواب بگوید. 9 - باید بین اذان و اقامه فاصله ندهد و اگر بین آنها به قدرى فاصله دهد که اذانى را که گفته اذان این اقامه حساب نشود، مستحب است دوباره اذان و اقامه را بگوید و نیز اگر بین اذان و اقامه و نماز به قدرى فاصله دهد که اذان و اقامه آن نماز حساب نشود، مستحب است دوباره براى آن نماز، اذان و اقامه بگوید. 10 - مستحب است کسى را که براى گفتن اذان معین مى کنند، عادل و وقت شناس و صدایش بلند باشد و اذان را در جاى بلند بگوید(45). 7 - آداب قبله قال الصادق (علیه السلام ): اذا استقبلت القبلة فایس من الدنیا و ما فیها والخلق و ما هم فیه : به هنگامى که براى نماز به جانب قبله ایستادى از دنیا و آنچه در آن است ماءیوس شو، و نسبت به خلق و آنچه در آن است در کمال نومیدى باش . (عرفان اسلامى ، ج 5، ص 170) نماز رو به کعبه مقدس برگزار مى شود. جهتى که به آن رو مى کنیم و به نیایش خداوند مى پردازیم ((قبله )) نام دارد. 1 - مستحب است قلب هم سمت قبله باشد. امام صادق (علیه السلام ) فرمود: ((چون رو به قبله نمودى ، از دنیا و هرچه در آن است و از خلق و هر چه بدان مشغولند، ماءیوس باش و دل خود را از هر آنچه که او را از خداوند مشغول مى نماید، خالى ساز و با دیده باطن عظمت خداوند را ببین ، و به یاد آور روزى را که در پیشگاه الهى خواهى ایستاد، روزى که هرکس بدانچه از پیش فرستاد گرفتار است )). و در حدیث نبوى است که : ((هرگاه بنده اى به نماز بایستد و قلبش با خدا و متوجه او باشد، پس از نماز، همچون روزى خواهد بود که از مادر متولد شده است ))(46). بدون شک صحیح نیست در پیشگاه حضرت حق داراى دو حالت باشى ، در یک حال توجه به او و در یک حال توجه به دنیا و خلق دنیا. 2 - کارهاى دیگرى مانند سر بریدن حیوانات باید رو به قبله انجام گیرد(47). مسلمانان باید در عبادت رو به کعبه کنند، حتى در کارهایى همچون خواب ، خوراک ، هنگام وضو گرفتن و... 8 - حضور قلب قال زین العابدین (علیه السلام ): ان العبد لا یقبل من صلاته الا ما اقبل علیه منها بقلبه : همانا نماز بنده پذیرفته نمى شود، مگر آنچه را که با قلبش به نماز توجه کرده است . (المواعظ العددیه ، ص 270) یکى دیگر از مقدمات نماز ((حضور قلب )) است و آن مهمترین شرط قبولى نماز مى باشد. براى نمازگزار سزاوار است که در تمام ذکرها و کارهاى نماز حضور قلب داشته باشد که تنها آنچه در نماز به آن توجه داشته باشد به حسابش گذاشته مى شود(48). و هم اکنون سالک پس از ایجاد مقدمات و گفتن اذان و اقامه ، آماده خواندن نماز است . در این لحظه مهمترین مساءله حضور قلب است . یعنى این که سالک به هر صورتى که شده ، قلب خود را متوجه این عمل عظیم گرداند و در محضر ربوبى قدس آن را حاضر کند، زیرا در روایات تاءکید زیادى به رعایت حضور قلب شده و عبادت بدون آن همچون جسمى بى روح و دور از مرحله قبول است . در کتاب کافى از حضرت باقر (علیه السلام ) و صادق (علیه السلام ) روایت شده است که فرمودند: ((بدرستى که آنچه از نماز براى تو مى باشد، آن قسمتى است که نسبت به آن حضور قلب داشته باشى ، پس اگر تمام نماز را غلط بجاى آورد و با از آداب آن غفلت نماید، نمازش پیچیده مى شود و با آن به صورت صاحبش زده مى شود))(49).)) 9 - نیت قال الصادق (علیه السلام ): ان الله یحشر الناس على نیاتهم یوم القیامة خداوند به روز قیامت مردم را بر نیتهایشان محشور مى کند. (پرواز در ملکوت ، ص 69) نیت یعنى قصد انجام کار، و در آن نزدیک شدن به خداى بزرگ و اطاعت از فرمان او معتبر است (50). 1 - نیت رکن عبادت است ، اگر عملى بدون نیت انجام شود یا نیت غیر خدایى داشته باشد، باطل است (51). 2 - انسان باید نماز را به نیت قربت ، یعنى براى انجام فرمان خداوند عالم بجا آورد و لازم نیست نیت را از قلب خود بگذراند یا مثلا به زبان بگوید که چهار رکعت نماز ظهر مى خوانم ((قربة الى الله )). 3 - بایستى در همه چیز نیت داشته باشد، حتى در خواب رفتن و غذا خوردن . رسول خدا (صلى الله علیه آله و سلم ) فرمود: هیچ گفتارى بدون عمل ارزش ندارد و هیچ گفتار و کردارى بدون نیت فایده اى ندارد و هیچ گفتار و کردار و نیتى بدون موافقت با سنت (روش رسول خدا) نتیجه بخش نیست )). 4 - خداوند در روز قیامت ، مردم را بر نیتهایشان محشور مى کند(52). 5 - یکى از مهمات آداب نیت ، که از مهمات جمیع عبادات است و از دستورات کلیه شامله است ، اخلاص است و حقیقت آن تصفیه نمودن عمل است از شائبه غیر خدا(53). 10 - تکبیرة الاحرام قال الصادق (علیه السلام ): فاذا کبرت فاستصغر ما بین السموات العلى والثرى دون کبریائه : هرگاه تکبیرة الاحرام گفتى ، همه چیز را از آنچه که در آسمان و زمین است در مقابل خداى کبیر و متعال ، کوچک و ناچیز بشمار؛ مگر کبریایى و بزرگى خداوند متعال را. (مصباح الشریعه ، ص 91) 1 - پس از نیت ، تکبیرة الاحرام مى گوییم و وارد نماز مى شویم . 2 - نماز با ((الله اکبر)) شروع شده و با ((رحمة الله )) ختم مى گردد. 3 - مستحب است بعد از تکبیرة الاحرام بگوید: ((یا محسن ...)) (به بخش ((اذکار مستحبى )) مراجعه شود.) 4 - مستحب است موقع گفتن تکبیر اول نماز و تکبیرهاى بین نماز، دستها را تا مقابل گوشها بالا ببرد(54). 5 - مستحب است موقع گفتن تکبیر، دستها را تا مقابل گوشها و یا تا مقابل صورت بالا ببرد، در حالى که انگشتها بسته و کف دستها رو به قبله است و به طورى باشد که با بلند کردن دست ها، تکبیر را آغاز کند. با تمام شدن ((الله اکبر)) دستها تا مقابل گوشها بالا آمده باشد و بهتر آن است که دستها از گوشها نگذرد(55). 6 - آنچه واجب است همان تکبیرة الاحرام است ، ولى پس از آن ، گفتن شش تکبیر بنا بر اقوى مستحب است . 7 - مستحب است ، شش تکبیر به تکبیرة الاحرام افزوده شود یا قبل از تکبیرة الاحرام یا بعد از آن ، و یا برخى قبل و برخى دیگر بعد از آن ، و احتیاط همان صورت اول است (که همه قبل از تکبیرة الاحرام باشند). بنابراین هفتمین را تکبیرة الاحرام قرار مى دهد(56). 8 - مستحب است امام جماعت تکبیرة الاحرام را طورى بلند بگوید که افراد پشت سر او بشنوند و شش تکبیر بقیه را آهسته بگوید(57). 9 - مستحب است که به عدد تکبیرهاى نماز تکبیر بگوید(58). از امام صادق (علیه السلام ) روایت شده است که آن حضرت فرمود: ((آنگاه که تکبیر گفتى آنچه که بین خاک و افلاک قرار دارد همه را کوچک شمار و کبریاء و بزرگى او را سرآمد همه اینها بدان )). 11 - قیام عن ابى عبدالله (علیه السلام ): کان على بن الحسین (علیه السلام ) اذا قام الى الصلوة تغیر لونه فاذا سجد لم یرفع راءسه حتى یرفض عرقا: از امام صادق (علیه السلام ) نقل است : هنگامى که امام چهارم (علیه السلام ) به نماز بر مى خواست رنگش دگرگون مى شد و چون به سجده مى رفت تا چهره مبارکش به عرق نمى نشست سر از سجده برنمى داشت . (فروع کافى ، ج 3، ص 300) قیام ، ایستادن تن و دل است در پیشگاه خداى سبحان . پس باید سرت که بالاترین اعضاء توست به زیر فرو افکنده و با گردن کج باشى ، و این سرافکندگى تنبیهى است براى دل ، تواضع و تذلل و انکسار باشد و از تکبر و ریاست بیزارى جوید(59). 1 - کمال قیام بدن به این است که با طماءنینه و هیبت و حیاء باشد. 2 - قیام در موقع گفتن تکبیرة الاحرام و قیام پیش از رکوع ، که آن را قیام متصل به رکوع مى گویند، رکن است . ولى قیام در موقع خواندن حمد و سوره ، و قیام بعد از رکوع رکن نیست و اگر کسى آن را از روى فراموشى ترک کند، نمازش صحیح است (60). 3 - مستحب است که در حال ایستادن ، بدن را راست نگاه دارد و شانه ها را پایین بیندازد. 4 - مستحب است سر خود را پایین بیندازد و به موضع سجده بنگرد، به آسمان و راست و چپ نگاه نکند. از رسول خدا (صلى الله علیه آله و سلم ) روایت شده است که فرمود: ((آیا کسى که در هنگام نماز صورتش را این طرف و آن طرف مى کند، از این نمى ترسد که خدا صورتش را به صورت حمارى برگرداند)). یکى از محققین در این باره مى گوید: ((مراد پیامبر (صلى الله علیه آله و سلم ) این بود که آیا کسى که در نماز از خداوند و عظمت او به چیز دیگرى مشغول مى شود، نمى ترسد که خداوند این غفلت را ادامه دهد، در نتیجه وجه قلبش مثل وجه قلب حمار گردد)). 5 - مستحب است دستها را روى رانها بگذارد، انگشتها را به هم بچسباند، جاى سجده را نگاه کند، سنگینى بدن را به طور مساوى روى دو پا بیندازد، با خضوع و خشوع باشد، پاها را پس و پیش نگذارد، اگر مرد است پاها را از سه انگشت باز تا یک وجب فاصله دهد، و اگر زن است پاها را به هم بچسباند(61). 6 - انگشتان پا را رو به قبله گذارده و از قبله کج نکند(62). 7 - در حال برخاستن این ذکر را بگوید: بحول الله و قوته اقوم و اقعد(63). 8 - با دستهایش بازى نکند و پاهاى خود را حرکت ندهد. امام صادق (علیه السلام ) فرمود: ((پدرم مى فرمود: على بن الحسین (علیه السلام ) چون به نماز بر مى خواست گویى شاخه درختى بود که بجز آنچه باد از آن جناب حرکت مى داد حرکت نمى کرد. یعنى بدن آن حضرت مانند چوب بى حرکت بود و فقط دامن لباس او بود که در اثر وزش باد در حرکت بود))(64). 10 - کمال قلب در هنگام نماز به این است که سخن خداى تبارک و تعالى را پیوسته در نظر داشته باشد(65). 11 - وظیفه قلبى در قیام آن است که متذکر باشى که تو در پیشگاه خداوند ایستاده اى که از باطن ذات تو و از نهان و آشکار تو آگاه است و او به تو از رگ گردن نزدیک تر است . پس باید آن چنانش عبادت کنى که گویى او را مى بینى ، و اگر تو او را نمى بینى بدان که او تو را مى بیند. 12 - قرائت حدیث قدسى : قسمت الصلوة بینى و بین عبدى فنصفهالى و نصفها لعبدى من نماز را میان خود و بنده ام تقسیم کرده ام ، پس نیمى از آن ، از آن من است و نیمى دیگر از آن بنده ام . (پرواز در ملکوت ، ص 128) 1 - یکى از چیزهایى که در قرائت مستحب است رعایت ترتیل است . 2 - اهمیت دادن به اعراب کلمات است . 3 - مستحب است در نماز صبح سوره طولانى اختیار کند(66). 4 - مستحب است در رکعت اول پیش از خواندن حمد بگوید: اعوذ بالله من الشیطان الرجیم . 5 - مستحب است براى مردها، بلند گفتن بسم الله الرحمن الرحیم براى حمد و سوره در نماز ظهر و عصر(67). 6 - حمد و سوره را شمرده بخواند و در آخر هر آیه وقف کند، یعنى آن را به آیه بعد نچسباند. وقتى گفت بسم الله الرحمن الرحیم آخر آن را وقف کند و با اندکى وقف بگوید الحمد الله رب العالمین و باز وقف کند تا آخر آن ... 7 - در حال خواندن حمد و سوره ، به معناى آیه توجه داشته باشد. 8 - بعد از خواندن سوره کمى صبر کند، بعد تکبیر پیش از رکوع را بگوید یا قنوت را بخواند(68). 9 - مستحب است در تمام نمازها در رکعت اول سوره قدر و در رکعت دوم سوره توحید را بخواند(69). 10 - در نماز جمعه و در نماز ظهر روز جمعه مستحب است که در رکعت اول بعد از حمد سوره جمعه و در رکعت دوم بعد از حمد، سوره منافقین را بخواند(70). 11 - گفتن کذلک الله ربى بعد از خواندن سوره اخلاص (71) 12 - در رکعت سوم و چهارم مستحب است بعد از تسبیحات استغفار کند، مثلا بگوید: استغفر الله ربى و اتوب الیه و یا این که بگوید: اللهم اغفرلى (72). 13 - هنگام خواندن حمد سوره ، سالک بایستى از صورت ظاهرى قرائت عبور کرده و به صورت باطنى آن توجه نماید، و تمام عبادت را با حضور قلب و توجه تام و تمام اداء نماید، زیرا در روایت است که هر عبارتى از سوره حمد را که نمازگزار اداء مى نماید خداوند نداى او را شنیده و تصدیق مى نماید. لذا بایستى به گونه اى عبادت را اداء نمود که شایسته تصدیق خداوندى گردد. 14 - انسان باید نماز را یاد بگیرد که غلط نخواند و کسى که هیچ قسم نمى تواند صحیح آن را یاد بگیرد، باید هر طور که مى تواند بخواند و احتیاط مستحب آن است که نماز را به جماعت بجا آورد(73). 15 - اگر نماز را به جماعت مى خواند بعد از تمام شدن حمد امام ، و اگر فرادى مى خواند بعد از آنکه حمد خودش تمام شد، بگوید: الحمد لله رب العالمین (74). 16 - بعد از خواندن سوره توحید یک یا دو یا سه مرتبه کذلک الله ربى یا سه مرتبه کذلک الله ربنا بگوید(75). 17 - مستحب است بلند خواندن قرائت در نماز ظهر روز جمعه ، لیکن احتیاطا، آهسته خواندن آن سزاوار نیست که ترک شود(76). 18 - مستحب است خواندن سوره ((نباء)) یا ((هل اتى )) یا ((غاشیه )) یا ((قیامت )) و مانند اینها در نماز صبح ، و خواندن سوره ((اعلى )) یا ((شمس )) در نماز ظهر، و خواندن سوره ((نصر)) و سوره ((تکاثر)) در نماز عصر و مغرب (77). 19 - مستحب است که در شب جمعه در رکعت اول نماز مغرب و عشاء سوره حمد و رکعت دوم آنها سوره ((اعلى ))(78). 20 - یکى دیگر از آداب مستحب نماز آن است که انسان وقتى نماز مى خواند با ((تاءنى )) بخواند، یعنى خواندن او طورى باشد که اگر کسى کنار او ایستاد و خواست این کلمه ها را یکى یکى بشمارد، موفق به انجام این کار بشود. بعضى ها چنان نمازشان را تند و سریع مى خوانند و کلمات را با سرعت اداء مى کنند، که نه تنها نمى توان کلمات آنها را شماره کرد، بلکه اصلا اگر کسى هم بخواهد همراه آنها نماز بخواند و با آنها پیش برود، قادر به انجام این کار نخواهد بود(79). 21 - امام زین العابدین (علیه السلام ) وقتى به جمله مالک یوم الدین در نماز مى رسید، آن را آن قدر تکرار مى کرد که نزدیک بود روح از بدنش پرواز کند. 13 - قنوت قال رسول الله (صلى الله علیه آله و سلم ): اطولکم قنوتا فى دارالدنیا اطولکم راحة یوم القیمة فى الموقف : هر کس از شما قنوتش در این دنیا طولانى تر باشد، در آخرت در موقف محشر راحتى او بیشتر خواهد بود. (ثواب الاعمال ، ص 59) 1 - بدان که قنوت یکى از مستحبات مؤ کده است که ترک آن شایسته نیست و احتیاط بر انجام آن است ، که آن بلند نمودن دست تا رو به روى صورت و کف آن رو به آسمان ، و خواندن دعا به هر زبان ، چه عربى و چه غیر آن مى باشد، لیکن احتیاط آن است که عربى بخواند. 2 - مستحب است که قبل از قنوت تکبیر بگوید و بعد از آن دستها را بالا ببرد و انگشتان را به هم بچسباند، مگر دو انگشت بزرگ را. 3 - اشرف اذکار قنوت کلمات فرج است و دعاهاى عقب آن ، و آن هم از دعاهاى طلب مغفرت و عافیت است . عمده اى از دعاهاى قنوت در بخش اذکار مستحبى آمده است . 14 - رکوع قال الصادق (علیه السلام ): لا یرکع عبدلله رکوعا على الحقیقة الا زینه الله تعالى بنور بهائه و اظله فى ضلال کبریائه و کساه کسوة اصفیائه هیچ بنده اى براى خدا به حقیقت رکوع نکند، مگر آن که خداوند تعالى او را به نور جمال خود بیاراید و در سایه کبریایش جاى دهد و جامه برگزیدگانش بپوشاند. (مصباح الشریعه ، ص 14) 1 - مستحب است پیش از رفتن به رکوع ، در حالى که راست ایستاده ، تکبیر بگوید. 2 - دست راست را بر زانوى پاى راست بگذارد، این کار را قبل از گذاردن دست چپ ، بر زانوى پاى چپ بگذارد. 3 - در رکوع ، زانوها را به عقب دهد و پشت را صاف نگه دارد و گردن را بکشد و مساوى پشت نگه دارد. فصل مرد است مابین دو قدم خود به یک وجب ، و چسباندن زن است آنها را به یکدیگر. 4 - جدا نمودن دو دست است از بدن ، به در آوردن دو مرفق و دو بازو به نحو دو بال . 5 - بین دو قدم را نگاه کند. 6 - پیش از ذکر یا بعد از آن صلوات بفرستد. 7 - بعد از آن که از رکوع برخاست و راست ایستاد، در حالى که بدن آرام است ، بگوید: سمع الله لمن حمده . 8 - مستحب است در رکوع زنها دست را از زانو بالاتر بگذارند و زانوها را به عقب ندهند(80). 9 - مستحب است ذکر رکوع را سه یا پنج یا هفت مرتبه بیشتر بگوید(81). شخصى وارد منزل امام صادق (علیه السلام ) شد و دید که امام در حال رکوع به تسبیح خدا مشغول است و تا شصت مرتبه تسبیح را تکرار نمود(82). 10 - دعا است بعد از تسبیح : ((اللهم لک رکعت .....))(83) (به بخش اذکار مستحبى مراجعه شود). 11 - پس از بلند شدن از رکوع ، مستحب است در حالى که بدن آرام است ، تکبیر گفته شود. خوب است امام ذکر را با صداى بلند بگوید تا ماءموم بشنود. 12 - طول دادن رکوع مستحب است (84). امیرالمؤ منین (علیه السلام ) آن قدر رکوع طولانى داشت که عرق از ساق پاى او جارى و زیر قدمهاى مبارکش تر مى شد(85).
